CAMIÑO REAL DA CARBA, MONDOÑEDO – FERROL
TREITO POLO CONCELLO DE XERMADE
Autor: Antonio Riveira Requeijo
Publicado na revista Hume, As Pontes, 2013
O Camiño Real da Carba enlazaba Mondoñedo, capital do
antigo Reino de Galicia, coa catedral mais antiga das conservadas en España, e
con un dos mais influentes bispados do Reino de
Galicia, con Ferrol, cidade coa súa historia escrita sobre auga,
co porto pesqueiro, arsenal e asteleiro, tamén con subsede do bispado que as
une. Cidades antigas comunicadas desde
tempos remotos por camiños naturais impostos polo releve.Un documento do século XVI, relata o traslado a Mondoñedo dunha talla da
Virxe, de procedencia inglesa, que desembarcou no porto de Ferrol. A talla da Virxe
viaxou polo antigo camiño real.
Como noutros camiños medievais, de
simple explanación ou pavimentación sen firme, tiña un percorrido por cotas
elevadas. E tén relación cos investigados como camiños tumulares pois a rede
viaria antiga pón de manifesto a
existencia dun elevado número de túmulos nos trazados dos camiños. Á
hora da súa construción foron uns elementos cruciais para o trazado ó ser estas
rutas megalíticas verdadeiros camiños naturais polas zonas mais asequibles.
En 1830 Richard Ford autor de Manual para viajeros por España y lectores
en casa apuntaba as leguas de viaxe desde Ferrol: Xuvia, 1; Espiñaredo, 4; Lousada , 3;
Mondoñedo, 5. Un total de trece leguas para completar a ruta.
No seu percorrido polo Concello de
Xermade cruza a Serra da Carba, que
polas súas peculiaridades medioambientais, e no seu conxunto a Serra do
Xistral, constitúe un espacio natural catalogado como Lugar de Interés
Comunitario (LIC) no ámbito da normativa
legal europea de Rede Natura, entrando por Lousada e saíndo na parroquia de
Roupar, cara As Pontes, Espiñaredo, Ponte de Xubia e Ferrol. Antes, saíndo de Mondoñedo cruza Abadín por Romariz,
Labrada e Montouto e Vilalba por San Simón da Costa e Vilapedre.
O camiño supoñía unha ruta comercial
e sobre él téñense producido innumerables acontecementos dos que se conservan
algúns na memoria da xente. Neste percorrido preténdese describir o trazado
polo Concello de Xermade e citar algunhas notas dos aconteceres ó longo da
historia. Deixamos para outra oportunidade os treitos hasta Mondoñedo por unha
banda e ata Ferrol pola outra.
 |
| Trazado do Camiño Real da Carba, Mondoñedo - Ferrol, ó seu paso por Xermade |
A piques de entrar o camiño no
Concello de Xermade, na veciña parroquia de Vilapedre, do Concello de Vilalba, aínda
hoxe se nomea a Fonte dos Cregos a
un manancial que abastecía de auga ós camiñantes na súa longa viaxe, entre eles
ós clérigos, que eran usuarios habituais polo feito de unir as dúas subsedes do
Bispado. Preto dela consérvase na memoria, pois no terreo só a base de pedra, o
Cristo da Micaela, á beira do camiño
real, e outras cruces de pedra e de ferro que se atopaban no seu trazado,
incluso en zonas, como ésta, alonxada de puntos habitados.
 |
| Cabeceira da Fraga da Lagoa coa neveira, oculta polas uces, en primeiro termo |
Ó entrar o camiño no Concello de
Xermade, moi perto del, atopamos a Casa
da Neveira, edificio de forma rectangular (10 x 6 m), construído en pedra
nunha zona con certa pendente de forma que unha parte queda practicamente
enterrada e a outra a nivel do solo, por onde se facía o acceso. En tempos
antigos, en que as nevaradas eran copiosas e duradeiras no tempo, recollíase a
neve da zona próxima, para introducila na casa. Pisábase, de forma que se converte
en xeo, en capas duns 50 cm, separadas por láminas de palla para permitir o
posterior corte dos cachos de xeo. Este xeo conservábase durante o ano na casa
e levábase para o porto de Ferrol polo camiño real, en cabalerías, pola noite,
para conservalo mellor.
O camiño prosigue pola cumio da Fraga da Lagoa, auténtico nicho
ecolóxico onde se atopan carballos e acivros seculares, con outra vexetación,
que forma un manto no terreo de grande valor ambiental. Na súa cabeceira xorde
o manancial que dá vida ó Río Trimaz,
uníndose a el outros regos que brotan na Serra da Carba.
A fraga recibe o nome da Lagoa pola
existencia na súa cume de un lago natural que se forma polas elevadas
precipitacións invernais e o escaso drenaxe; sitúase na parte mais alta e chan.
Sobre a fraga, neste paraxe
singular, gárdase na memoria dos mais vellos daqueles lugares a celebración ata
o primeiro terzo do século XX de un ritual de supervivencia: as
monterías do lobo. O Monteiro era o encargado de organizar a batida,
mandando avisos a todos os lugares do entorno, para xuntarse na cabeceira da
Fraga da Lagoa. Organizadas dúas ringleiras de xente, a varios metros entre sí,
cubrían a cabeceira da fraga e iban facendo unha forma de funil ou embudo cara a parte máis alta (a Lagoa), e
dirixíndose á Fraga de Bustofreán (na
outra caída). Un grupo de homes introducíanse na fraga para sacar ó lobo da sua
gorida. Este ó saír atopaba a xente enfilada, tentando escapar entre os dous
grupos, de forma que se metía cara o funil que se formaba na parte alta. Na
baixada posterior do terreo apostábanse os lanceiros, cunha rede de cordas,
atada a un carballo e a un poste colocado próximo. O lobo ó verse acurralado
intenta saltar leándose nas cordas, momento que aproveitan os lanceiros para
dar conta del coas lanzas, dando remate ó seu ataque ós animais que o
vecindario tiña polo monte.
 | ||||
| Cruz da Rega, ó lado do camiño real antes de chegar ó Campo da Feira |
Nesa mesma zona e aínda mas antigo existía
o Foxo
do lobo, un furado escavado na terra que tamén se empregaba para dar
caza ó lobo, usando un cabrito de reclamo para atraelo cara o foxo, e alí
atrapalo. O foxo do Lobo gárdase na toponimia en mais puntos da serra, así
tamén Foxo Cabrito, paraxe seguindo
o camiño cara Mondoñedo, dentro do Concello de Abadín, fai referencia á caza
deses animais.
Despois de pasar sobre a fraga, pasa
perto dun moderno parque eólico que coa nova infraestrutura viaria fai esquecer
un pequeno treito do camiño, para unirse de novo en dirección ó lugar da Garrona. Antes de chegar a él deriva á
dereita en dirección á Rega, cruzando un pequeno rego.
Atopamos logo unha referencia humana, como son as cruces que foron colocadas ó
longo deles. A Cruz da Rega indícanos
que imos na ruta axeitada. Segundo testemuñas foi construída con motivo da
morte dunha persoa por un lobo, e tamén que por alí pasaron as tropas francesas
na Guerra da Independencia.
Tamén dos montes de Lousada, polos
camiños reais, circulaban cabalerías con sacos cheos de carbón vexetal, feito
con torgos (raíz de uz), que se vendían para calefacción e basicamente para o
traballo dos ferreiros.
Logo se chega ó Campo
da Feira, coñecido así a raíz de que antigamente se celebraba unha feira no
entorno, pois o nome anterior era o de Furco,
que facía referencia ó cruzamento da camiños naquel punto. Atopamos a Igrexa
parroquial de Santo André de Lousada,
edificio moderno construído no ano 1962, cun gran mosaico no frontón da fachada
principal, que veu a substituír a Igrexa vella que se emprazaba próxima ó lugar
de Choutar. A antiga reitoral e
maila Igrexa foron tiradas para construír a nova Igrexa no lugar do Campo da
Feira.
 |
| Igrexa de Santo André de Lousada e cruceiro |
Por un tramo de estrada provincial
avanza o antigo camiño real para salvar Portogutierrez
e unha vez pasado O Sumeiro volver a
recuperar o trazado orixinal, salvando a Ponte
dos Corvos, de construción medieval, e avanzando entre Teixido de baixo e Teixido
de arriba.
Próximo ó Camiño está o punto onde
se erguía a Capela de San Andrés de
Teixido, entre os lugares de Teixido
e Vesura. Existía unha antiga capela
onde se veneraba a Santo André, da que se conta que o cura que a rexía levou o
santo para o lugar que desde aquela se chamou San Andrés de Teixido, no Concello de Cedeira.
 |
| Abrevadeiro para as cabalerías que percorrían o camiño real |
 |
| Pousada de Pepa a Loba no lugar da Abelleira |
Logo se chega á Abelleira onde o viaxante que facía o camiño entre as dúas cidades
tiña que facer noite. En certa época de mediados do século XIX atoparíamos alí
a Pepa a Loba, personaxe histórico,
sobre o que Reigosa escribiu unha novela da súa vida, que veu a facer parte da
súa lenda nestas terras. Despois de nacer e vivir no norte da provincia de
Pontevedra, fuxida polos montes boa parte da súa existencia, como bandoleira,
xa cansada de vida tan arriscada, a
través dun maragato que se dedicaba a percorrer os camiños vendendo a súa mercadoría,
veu parar á Abelleira, ó mercar o
mesón situado no lugar, onde daba servizo ós camiñantes con comida e pousada, e
segundo a lenda, proseguindo coa súa labor de bandoleira. Consérvase a casa,
con troneiras de defensa frente a porta, que acubillou nestas terras, e aínda os
máis vellos amosan os lugares onde bebían as cabalerías e onde se apostaba a
súa xente para asaltar a certos camiñantes. Neste mesmo punto, encrucillada de camiños, vixiada
pola Necrópole da Abelleira formada
por unha vintena de túmulos, mámoas ou medoñas, que foron algunhas delas
escavadas por Bouza Brey, atopámonos co real que ven de Lugo, pasando por Vilalba,
Santaballa, Corno e Muiñonovo (éstes
últimos xa de Lousada), en dirección
a Viveiro, saindo de Xermade pola Armada.
 | |
| Detalle das troneiras defensivas situadas ás marxes, sobre as portas da pousada de Pepa a Loba |
 |
| Camiño entre valado despois de pasar a Abelleira |
Rematando o treito de Lousada, intérnase
o camiño na parroquia de Roupar, chegando, despois de pasar outro rego, ó lugar
do Boucello. Desde aquí xa con viais
mais modernizados e asfaltados, aparece
Penavaqueira e logo Os Fornos,
núcleo do que conta xente de idade que lle quedou o nome pola existencia de
fornos de pan que cocían con asiduidade para abastecer ós viaxantes do camiño.
Logo aparece a Capela do Campo, adicada á Virxe do Carme e San Caetano, construida
no século XVIII, en tempos do coñecido como “Conde Sánchez”, sobriño político
da irmá e herdeira do Conde de Amarante, Constanza de Lemos, chamado Sancho
Arias, señor dunha parte de Roupar e Lousada, que tivo a súa base neste lugar, onde
mandou construír a ermida.
 |
| Capela do Campo e cruceiro |
Segue o camiño cada vez mais transformado para chegar á Casanova.
En Roupar crúzase o camiño co que viña, polo Cristo do Portonovo,
Bidueiral, Cabeza dos Fornos, Piñeiro e Xestoso, da cidade de Betanzos, para
seguir cara a Mondoñedo ou Viveiro.
 |
| Igrexa de San Pedro Fiz de Roupar |
 |
| Escola Habanera de Roupar |
Atopamos ó paso polo Porto da Vila o pozo e a Cárcere empregada polo Correxidor nomeado
polo Conde de Amarante, antigo señor do Coto de Roupar.
.Pola agora estrada provincial,
chegamos ós Bestelleiros e pasando,
preto da Pedreira, por Calousada, Rego dos Sapos, Reboredo,
dirección Aguillón, último lugar
acasarado no Concello de Xermade, para pasar por Porvelo, Paraño, Forxa, Pena do Golpe (hoxe Os
Loureiros) chegar ás Pontes cruzando
o Rio Eume polo Porto dos Bois.
As Pontes de Isabel II, como se
coñecen as existentes na Estrada Vilalba - Ferrol, tanto en Cabreiros como nas Pontes de García Rodríguez, indícannos a época en que foi construída
dita estrada, durante a monarquía de Isabel II, sobre o ano 1863. Esta data
supón o ocaso para o antigo Camiño Real da Carba, especialmente nas zonas
próximas á nova estrada, pois supuxo a utilización continuada do novo trazado
viario e o abandono do antigo camiño. Un caso claro e o treito que transcorre
por Roupar de Baixo, onde
desapareceron vestixios do seu uso e mesmo desapareceu o camiño en algunhas
zonas. Dende esas datas era mais viable ir de Mondoñedo a Vilalba e seguir a
Ferrol pola nova estrada en lugar de desplazarse polo Camiño Real.
Bibliografía.-
Los caminos medievales de Galicia. Elisa Ferreira
Priegue. Boletín Auriense. Museo arqueolóxico provincial de Ourense. 1.988
Caminos y Túmulos. Aproximación al
estudio de los ejes de comunicación Megalíticos en el Noroeste peninsular. Javier
Gómez Vila. Actas del III Congreso del Neolítico en la Península Ibérica. 2002.
Una aproximación al mundo de la
nieve en Galicia. Andrés Sampedro Fernández.
IV Congreso de Antropología Aplicada.. Pamplona. 1998
Manual para viajeros por España y
lectores en casa. Richard Ford. Editorial
Turner. 2.008.
La Voz de Galicia. 16 de octubre de
2.004.
Notas de historia da parroquia de
Roupar. Enrique Rivera Rouco. Roupar.
1.990-1.996.
Cruceiros,
cristos e cruces de Xermade. Fernando Arribas e José Manuel Blanco Prado.
Ediciós do Castro. 2.004
Proxecto de
dinamización das terras da Carba e Monseivane. Sabela Figueira Tenreiro e
Carmen Pernas Bermúdez . Boletín do Museo provincial de Lugo. Nº. 11, 2, 2.003-2.004.
Pepa a Loba. Carlos G. Reigosa.
Edicións Xerais de Galicia. 2.006
No hay comentarios:
Publicar un comentario